Leksykon terminologii i pojęć fachowych
ALL' AZZIMINA - metoda zdobienia stali innymi metalami (najczęściej szlachetnymi), polegająca na nacięciu na powierzchni przedmiotu ozdabianego gęstej siatki równoległych rowków (podobnej do powierzchni pilnika) i wklepaniu w tym miejscu odpowiednio uformowanego zawczasu ornamentu (wykonanego z drutu lub cienkiej blachy).
EMALIA (in. szmelcowanie) - technika zdobienia metalowych wyrobów za pomocą kolorowych, szklistych powłok, które mogą pokrywać cały obiekt albo jego fragmenty. Powłoki te (tzw. szkliwa) wykonywano przez utarcie na miał różnych składników mineralnych (np. węglanu sodu, węglanu magnezu, kwarcu, kredy i in.) w odpowiednich proporcjach. Następnie po rozmieszaniu ich z wodą na papkę nakładano na przygotowany zawczasu, oczyszczony podkład i, po dokładnym osuszeniu, wypalano w piecu, czasem kilkakrotnie. W zależności od technologii przygotowania podłoża emalie występują w różnych rodzajach, np. em. drutowa, in. siedmiogrodzka (rysunek ograniczający krawędzie figur układano na powierzchni zdobionego przedmiotu z cienkich drucików, czasem filigranowych), em. komórkowa (rysunek ornamentu tworzono z nalutowanych pionowo listewek cienkiej blaszki), em. żłobkowa (rysunek na bazie linii grawerowanych) i in.
FILIGRAN (in. robota drutowa) - jedna z najstarszych znanych metod zdobniczych; polega na skręceniu ze sobą co najmniej dwóch cienkich drutów (czasem następnie rozwalcowanych lub rozklepanych na delikatny płaskownik) i stworzeniu z tak otrzymanego półfabrykatu drobnej, misternej siatki. Technika ta wykorzystywana jest w interesującym nas okresie w jubilerstwie do wykonywana biżuterii (zapony, trzęsienia, guzy itp.) oraz elementów uzbrojenia (np. okucia pochew). Często filigran stanowi element oplotu trzonu w rękojeściach broni białej). Jako materiałów używa się - zależnie od przeznaczenia - metali szlachetnych lub kolorowych.
GRANULACJA - ozdabianie powierzchni wyrobu ornamentem ułożonym z kuleczek (czyli: granulek) zwykle mocowanych do podłoża przy użyciu lutowania. Jest to technika znana od starożytności, a wykorzystywana w odniesieniu do różnych typów przedmiotów (biżuteria, sprzęty codziennego użytku, broń) oraz różnych metali (szlachetne, stopy met. kolorowych, met. żelazne).
GRAWEROWANIE (in. rytowanie) - polega na wgłębnym ryciu ornamentów, napisów i in. przy użyciu niewielkich dłut stalowych (tzw. rylców, szytchli), oprawnych w małe, drewniane rękojeści (tzw. hefty). W zależności od kształtu i profilu sztychli uzyskuje się linie o różnej szerokości i profilu.
Technika ta wykorzystywana jest w zdobieniu metali, kamienia, kości.
Jest to jedna z najstarszych technik zdobniczych, narzędzia wykorzystywane współcześnie nie różnią się wiele od najdawniej używanych.
INKRUSTACJA (in. damaskinaż) - technika zdobienia powierzchni metalowych innymi metalami o odmiennej kolorystyce. Polega na wycięciu na powierzchni zamierzonych ornamentów w postaci rowków (np. grawerowanych) a następnie wklepaniu (lub wtopieniu) cienkich drucików z innego metalu i w finale wygładzeniu otrzymanej powierzchni. Metalami najczęściej używanymi do inkrustacji są metale szlachetne (złoto, srebro) przy podłożu stalowym (broń biała lub elementy uzbrojenia ochronnego). Odmianą inkrustacji jest technika nakładania (tzw. all' azzimina). Terminu "inkrustacja" używa się także w odniesieniu do zdobienia powierzchni drewnianych metalem lub kością.
INTAGLIO - metoda tworzenia ornamentu wgłębnego w powierzchni kamienia (gł. stosowana w odniesieniu do wyrobów z kamieni półszlachetnych); spotykana wśród technik zdobniczych od antyku, np. powszechna przy wykonywaniu gemm.
Wspaniałe efekty uzyskuje się umiejętnie wykorzystując warstwową budowę niektórych typów kamieni.
Metoda ta jest podobna do sposobów otrzymywania analogicznych efektów wizualnych przy obróbce metalu lub kości, jednak w odróżnieniu od nich wymaga specjalnych umiejętności oraz narzędzi (z uwagi na inną twardość materiału).
Pokrewna metodą obróbki kamienia jest kamea - w odróżnieniu od intaglio efektem jest otrzymanie reliefu wypukłego.
INTARSJA - technika pokrewna inkrustacji; polega na zdobieniu powierzchni drewnianych elementami wykonanymi z innych gatunków drewna o odmiennym kolorze i fakturze. Detale te wkleja się w przygotowane zawczasu , wyżłobione rowki (bądź większe powierzchnie) w powierzchni przedmiotu a następnie szlifuje do uzyskania gładkiej płaszczyzny.
Z reguły wykorzystywana przy ozdabianiu mebli, intarsja używana była niekiedy także wobec osad broni palnej (w egzemplarzach o charakterze luksusowym).
KAMERYZOWANIE - technika zdobnicza polegająca na ozdabianiu powierzchni przedmiotów z metalu kamieniami (szlachetnymi lub półszlachetnymi) lub innymi materiałami (jak bursztyn, korale, perły, macica perłowa itp.). Najczęściej realizuje się to przez nalutowanie na powierzchnię przedmiotu listwy metalowej (tzw. cargi), dopasowanej ściśle wielkością i kształtem do kamienia mającego być zamocowanym. Po wsunięciu go w obręb cargi, górny jej brzeg zagniata się do środka, najczęściej obstukując go punktowo niedużym młotkiem. Jest to tzw. oprawa kasetowa (in. kasztowa). Istnieją także inne sposoby obsadzania kamieni - np. oprawa cygańska, rzymska, milgryf i in.
NIELLO (in. blachmal) - metoda wykonywania ornamentów w metalu (najczęściej w srebrze) przy użyciu masy o charakterystycznej barwie grafitowej i szklistym połysku. Bazą dla tej techniki był rysunek grawerowany, który następnie wypełniano proszkiem (uzyskanym ze zmieszania startych w moździerzu siarczków srebra, ołowiu i miedzi) i wypalano w piecu (do chwili stopnienia proszku). Wystudzony przedmiot szlifowano i polerowano do połysku. Niello było techniką szeroko stosowaną do zdobienia broni, np. wszelkich okuć, blach czołowych ładownic jazdy i in.
REPUSOWANIE - jedna z technik kucia na zimno, polega na uzyskania efektu reliefu na elementach blaszanych. Kucie odbywa się na specjalnie przystosowanym kowadle miękkim (w zależności od potrzeb - drewnianym lub na podkładzie ze smoły). Główna część pracy wiąże się z wyklepywaniem (ew. wygniataniem) blachy ułożonej na kowadle licem do dołu, przy użyciu młotków o różnym rozmiarze i profilu obucha. Owocuje to możliwością uzyskania na licu wypukłych, bardzo plastycznych form (figuralnych lub geometrycznych), które wykańcza się kując delikatnie od strony lica, często wykorzystując rozliczne puncyny (kilkunastocentymetrowej długości pręty żelazne lub stalowe o różnej wielkości i fakturze głowic roboczych; używa się ich w sposób podobny jak np. dłuta, pobijając od góry młotkiem). Uzyskanie reliefów skomplikowanych, wydatnie wypukłych pociąga za sobą konieczność wielokrotnego kucia to z jednej, to z drugiej strony blachy. Repusowanie było metoda wykorzystywana przy ozdabianiu szerokiej gamy wyrobów, takich jak: naczynia (ścianki pucharów, talerzy), sprzęty liturgiczne (kielichy, monstrancje) i kultowe (blachy wotywne), a także elementy uzbrojenia (zwłaszcza wszelkiego rodzaju okucia, np. el. uzdy,
blachy ładownic, okucia pochew i in.).
POWLEKANIE METALAMI SZLACHETNYMI (ZŁOCENIE, SREBRZENIE) - tzw. złocenie/srebrzenie w ogniu - technika znana od IIIw. Polegała na sporządzeniu odpowiedniego amalgamatu (stopu metalu szlachetnego z rtęcią w odpowiednich proporcjach) o konsystencji pasty oraz rozprowadzeniu go po powierzchni pokrywanego przedmiotu (zawczasu oczyszczonego kwasem, niekiedy także pobielonego rtęcią), umieszczonego w palenisku. Wysoka temperatura powodowała odparowanie rtęci i pozostawienie na podkładzie cienkiej warstewki metalu szlachetnego. Metoda ta, ze względu na obecność dużych ilości trujących oparów rtęci została zarzucona, współcześnie powlekanie realizuje się szybszą, tańszą i bezpieczną dla zdrowia metodą galwaniczną.
SZWEJSOWANIE (spawanie) - metoda spajania elementów metalowych (zwł. krawędzi blach); polegała na nagrzaniu ich - złożonych czołowo - do temperatury topnienia, co owocowało trwałym ich zespoleniem. Szwejsowanie najczęściej wykorzystywano w odniesieniu do metali nieszlachetnych.
TRAWIENIE KWASEM - wykonywanie rysunku wgłębnego w powierzchni blachy. Stosowane jest najczęściej do ozdabiania stali lub metali nieszlachetnych (miedź, mosiądz). Technika polega na naniesieniu na dekorowany przedmiot cienkiej warstwy substancji kwasoodpornej (tzw. blendy; w interesującym nas okresie używano do tego celu past na bazie wosku pszczelego lub smoły, aktualnie wygodniejsze są emalie: ftalowe lub chlorokauczukowe) i zanurzeniu go w kąpieli kwasowej (dawniej używano dostępnych wówczas wyłącznie kwasów organicznych: szczawiowego, octowego, mrówkowego, aktualnie w użyciu znajdują się o wiele bardziej efektywne kwasy nieorganiczne: azotowy, siarkowy, solny). Kwas ingeruje w głąb metalu, partie pokryte bejcą pozostają nienaruszone. Nierzadko otrzymany ornament był dodatkowo wzbogacony grawerunkami.
